Analiza Radaru: Po sześciu dekadach do lamusa

US Army to najbogatsze i najpotężniejsze wojska lądowe na naszej planecie. Pomimo tego, nawet ich nie stać na wymianę sprzętu tak częstą i kompleksową, jak życzyliby sobie tego żołnierze. Pod tym względem Siły Zbrojne USA nie różnią się ani trochę od innych na świecie. Stąd też niektóre typy sprzętu są zastępowane, inne przechodzą modernizację. Czasem rutynową, jak czołgi M1 Abrams czy bojowe wozy piechoty M2 Bradley. Innym razem bardziej „kreatywną”, jak w przypadku 155 mm armatohaubic samobieżnych M109, które w kolejnej wersji M109A8 będą miały z pierwszymi wspólne jedynie oznaczenie. W cyklu życia każdej konstrukcji przychodzi jednak taki moment, w którym nie sposób uzyskać znaczącego wzrostu parametrów za akceptowalną kwotę w ramach przedsięwzięć modernizacyjnych. Nie inaczej było z M113, który na swojego następcę czeka już od lat… 70.

Czytaj także: Analiza Radaru: Rdza na pancerzach. Czy polskie czołgi doczekają modernizacji?

M113 – krótka historia

Początków transportera M113 można dopatrywać się jeszcze w latach 40., kiedy zapadła decyzja o całkowitej mechanizacji US Army. Następcą popularnych transporterów półgąsienicowych, tzw. half tracków, miał zostać gąsienicowy transporter M75, zbudowany na bazie zespołów czołgu lekkiego M41 Walker Bulldog. Okazał się on jednak zbyt drogi w produkcji i eksploatacji, a armia amerykańska potrzebowała tańszego rozwiązania. Po krótkiej, acz burzliwej, historii również niezbyt udanego M59, w styczniu 1956 r. Army Ordnance Tank-Automotive Command zleciło zbudowanie nowego gąsienicowego transportera, określanego jako Airborne, Armored Multi-Purpose Vehicle Family (ang. dosł. Rodzina Aeromobilnych Opancerzonych Pojazdów Wielozadaniowych).

Do dalszego rozwoju wybrano projekt firmy FMC, opracowany w ciągu zaledwie trzech miesięcy. Początkowo rozwijano równolegle dwa warianty projektu: T113 z kadłubem spawanym z płyt aluminiowych (wówczas była to istna „rocket science”!) i T117 z kadłubem stalowym. Do dalszego rozwoju wskazano T113, którego jeden z kolejnych wariantów – T113E2, m.in. ze wzmocnionym opancerzeniem, finalnie standaryzowano jako M113. Trafił on do służby w 1960 r.

Dzięki aluminiowemu, lekkiemu pancerzowi, wóz mógł być nieźle chroniony – grubość płyt sięgała od ¾ do 1 i ¼ cala (ok. 19-31,8 mm) – a przy tym pudełkowaty pojazd ważył zaledwie 11,7 tony.

Napęd zapewniał silnik benzynowy Chrysler 75M o mocy 153,7 kW/209 KM, współpracujący ze skrzynią biegów Allison TX-200, które dość szybko (w wersji M113A1 z 1964 r.) zastąpiono silnikiem wysokoprężnym Detroit Diesel 6V53 o mocy 158 kW/215KM, współpracującym ze skrzynią biegów Allison TX-100. Co ciekawe, miała ona cywilny rodowód. Nowy napęd doprowadził do znacznego wydłużenia zasięgu. Wzrósł on z 321 do 483 km. Zwiększyła się też prędkość maksymalna – z 64 do ponad 67 km/h na lądzie i z 5,6 do 5,8 km w wodzie. M113 może samodzielnie pokonywać przeszkody wodne.

Podstawowym uzbrojeniem był, umieszczony na obrotnicy zamontowanej na stropie przedziału bojowego, 12,7 mm wkm M2HB z zapasem 2000 naboi. Załogę stanowiło 2 żołnierzy (kierowca i dowódca), zaś desant mógł liczyć do 11 ludzi. W pełni osiągnięto wymóg dotyczący ceny – M113 pierwszych serii kosztował niespełna 1/4 ceny M75, a i to bez uwzględnienia inflacji!

Tak narodził się jeden z najliczniej produkowanych pojazdów opancerzonych w historii. Dostarczono ich łącznie 75 tysięcy sztuk. Rekord ten bije jedynie rodzina sowieckich czołgów T-54/55 i ich licznych klonów, których wyprodukowano dotąd ponad 95 tysięcy. Wozy służyły w ponad 50 armiach z całego świata. Wśród nich m.in w polskiej. Nasze Wojska Lądowe używają wozów dowodzenia M577 i wozów ewakuacji medycznej M113 AMEV.

W czasie produkcji – lub na drodze modernizacji – opracowano co najmniej kilkadziesiąt wersji i drobnych modyfikacji. Zaiste jest to „pojazd wielozadaniowy”. Wśród ważniejszych i ciekawszych wskazać można: rozpoznawczy wóz chemiczny z wytwornicą dymu M58, moździerze samobieżne M125, M106 i M1064 (kalibru odpowiednio 81 mm, 106,7 mm – do wersji M106A3 – i 120 mm), wóz chemiczny-miotacz ognia M132, zestawy przeciwlotnicze M163 (artyleryjski) i M48 Chaparral (rakietowy), pojazdy remontowe M579 i M806 itd. Powstawały również ich wersje lokalne, np. w Pakistanie, Turcji, Izraelu, Australii.

M113 debiutował w wojnie w Wietnamie w 1962 r. i szybko dosłużył się miana Zielonego Smoka. Stał się zresztą jednym z symboli jakże traumatycznego dla amerykańskiego społeczeństwa konfliktu. Brał później udział w niemal wszystkich operacjach Sił Zbrojnych USA i nie tylko. Można go uznać za bardzo udany, choć, jak szybko się okazało, daleki od ideału pojazd.

Czytaj także: M1 Abrams – nie taki piękny, jak go malują

Problem z następcą M113

Już kilka lat po wejściu do służby M113 – zgodnie z zamierzeniami Pentagonu podstawowego transportera piechoty zmechanizowanej – do uzbrojenia sowieckich wojsk lądowych wprowadzono rewolucyjny pojazd BMP-1. Uznawany (nie do końca słusznie) za pierwszy w historii bojowy wóz piechoty. Nad swoim amerykańskim przeciwnikiem górował on przede wszystkim uzbrojeniem: wyposażono go w 73 mm armatę niskociśnieniową 2A28 Grom i wyrzutnię przeciwpancernych pocisków kierowanych 9M14 Maliutka. Dzięki temu wóz ten, przynajmniej w teorii, dysponował ogromną siłą ognia (częściowo redukowaną przez niezbyt celną armatę) i był w stanie zwalczać wszystkie czołgi nieprzyjaciela, używane w momencie wejścia BMP-1 do służby. Co prawda Amerykanie zaczęli prowadzić prace nad podobnym pojazdem jeszcze przed wejściem BMP-1 do służby (początkowo odpowiadała za nie Infantry School US Army), ale w ramach programu MICV-65 (Pojazd Bojowy Piechoty Zmechanizowanej-1965) udało się dojść tylko do etapu prototypu. Dopiero jego następca, MICV-70, którego program zainicjowano w 1968 r., po wieloletnich perypetiach doprowadził do wdrożenia do służby bojowego wozu piechoty M2 Bradley i bojowego wozu rozpoznawczego M3 w 1981 r. Także one wyjechały z fabryki należącej do FMC (obecnie część koncernu BAE Systems).

W następnych latach jako jeden z elementów tzw. Wielkiej Piątki US Army (obok czołgu M1 Abrams, śmigłowca wielozadaniowego UH-60 Black Hawk, śmigłowca bojowego AH-64 Apache i zestawu przeciwlotniczego Patriot), miał stać się podstawowym wyposażeniem amerykańskich wojsk lądowych w latach 80., a okazało się, że został z żołnierzami US Army do dziś. Nie wyparł jednak nigdy w pełni M113, choć zaczął, o czym później. Tym niemniej, już wówczas było jasne, że mobilność i odporność M113 (można pominąć siłę ognia – w latach 80. przestał być podstawowym pojazdem transportowym amerykańskiej piechoty zmechanizowanej) przestają wystarczać wobec wyzwań, z jakimi mogłoby przyjść mu się zmierzyć na wojnie.

W późniejszym czasie pojawiło się kilka programów, w ramach których miał powstać następca M113. Najbardziej znany jest FCS MGV (Future Combat Systems Manned Ground Vehicles), który miał zaowocować powstaniem bardzo lekkiej, aeromobilnej, uniwersalnej platformy, która miała stać się bazą zunifikowanej rodziny gąsienicowych wozów bojowych i wsparcia US Army. Miało powstać ogółem dziewięć wariantów, oznaczonych XM (oznaczającym prototyp) i liczbami kolejno od 1201 do 1209 (XM1201, XM1202 itd.).

Miały powstać: bojowy wóz piechoty, wóz rozpoznawczy, czołg, armatohaubica samobieżna, moździerz samobieżny, wóz zabezpieczenia technicznego, dwa pojazdy medyczne i wóz dowodzenia. W 2009 r., pod wpływem doświadczeń z Iraku, US Army doszła do wniosku, że ta awangardowa rodzina nie spełnia wymagań współczesnego pola walki. Wynikało to m.in. ze względu na zbyt słabe opancerzenie wynikające z bardzo niskiej (18, później 24-29 ton) masy. Program zastąpiono programem GCV (Ground Combat Vehicle), mającym zaowocować przede wszystkim nowym bojowym wozem piechoty, ale i to postępowanie zostało zamknięte w 2014 r. i zastąpione programem NGCV (Next Generation Combat Vehicle) – ale to już inna historia.

Właściwym następcą pojazdów specjalistycznych na podwoziu M113 miał być Wielozadaniowy Pojazd Opancerzony AMPV (Armored Multi-Purpose Vehicle). Pierwotnie analizowano różne podejście do tego programu: gruntowną modernizację M113, przebudowa pozostających w służbie w US Army pojazdów podobnej kategorii (np. Bradley), zakup gotowego pojazdu zza granicy i wreszcie uruchomienie pracy badawczo-rozwojowej, w ramach której powstać miałaby zupełnie nowa konstrukcja.

Rozważano także warianty łączące niektóre z tych podejść. Na początku wartość programu szacowano na ok. 5 mld dolarów, a uruchomienie przetargu ogłoszono 21 marca 2013 r. Tylko faza badawczo-rozwojowa miała kosztować amerykańskiego podatnika 1,5 mld dolarów. Kwota ta miała pokryć koszt projektu i budowy 29 prototypów transportera gąsienicowego w różnych wersjach w ciągu czterech lat. Później wydłużono czas trwania fazy badawczo-rozwojowej, opóźniając tym samym uruchomienie (i zakończenie) produkcji partii wstępnej nowych pojazdów o około rok.

Kontrakt zawarto z koncernem BAE Systems, który zaoferował prototyp oparty o głęboko zmodyfikowany bwp M2. Nowy był m.in. kadłub z pionowymi burtami. W 2014 r. skargę na takie rozstrzygnięcie złożył koncern General Dynamics Land Systems, powołując się na rzekomą dyskryminację z powodu wyboru przez US Army trakcji gąsienicowej. Tymczasem GDLS chciał zaoferować armii kołowego Strykera. Trzecią ofertę złożyła firma Navistar Defence, proponująca zmodyfikowany pojazd MaxxPro klasy MRAP. Skarga została odrzucona, poza tym nie była ona do końca zrozumiała – zaledwie dwa lata wcześniej GDLS prezentował bowiem… pojazd Stryker+Tr, gąsienicową wersję swojego kołowego transportera opancerzonego!

23 grudnia 2014 r. Departament Obrony USA zawarł umowę z BAE Systems dotyczącą budowy prototypów i pierwszego etapu ich prób (faza EMD). Jej wartość wynosiła 383 mln dolarów. W ramach umowy można było oczekiwać realizacji opcji na uruchomienie produkcji wstępnej, która miała być warta do 1,2 mld dolarów. Produkcja wstępna miałaby dotyczyć 460 pojazdów. W 2012 r. zakładano zakup 3014 AMPV w pięciu wariantach: transportera ogólnego przeznaczenia (503), nośnika moździerza samobieżnego kal. 120 mm (403), wozu dowodzenia (1076), pojazdu ewakuacji medycznej (819) i pojazdu sanitarnego (213). Dzięki temu każdy z istniejących wówczas ABCT (Armored Brigade Combat Team) miał otrzymać 114 AMPV (odpowiednio po 19, 15, 41, 31 i 8 pojazdów).

Obecnie, pomimo zwiększenia liczby ABCT w szeregach US Army, zakłada się zakup tylko 2907 wozów, z czego 460 powstanie w fazie produkcji wstępnej (małoseryjnej; pierwotnie zakładano zakup tylko 289 transporterów). Zmieniły się również wzajemne proporcje ilościowe pomiędzy wariantami. Poza prototypami (które dostarczono do początku kwietnia 2018 r.), zakupionych ma zostać 520 transporterów, 386 moździerzy samobieżnych, 993 wozy dowodzenia, 790 wozów ewakuacji medycznej i 216 wozów sanitarnych („mobilnych szpitali”).

Ostatnie umowy na produkcję małoseryjną zawarto 19 lutego – miały one wartość 575 mln dolarów i pozwoliły na uruchomienie produkcji wstępnej. Całkowita wartość programu oceniana jest obecnie na 10,723 mld dol.

Czytaj także: Amerykańskie pancerze aktywne